در ماه‌های اخیر، موضوع رفع فیلترینگ پلتفرم‌های محبوبی مانند تلگرام و یوتیوب در ایران به یکی از مباحث داغ در حوزه فناوری و سیاست تبدیل شده است. این مسئله با واکنش‌های متفاوتی از سوی مقامات رسمی و کاربران همراه بوده و بحث‌های گسترده‌ای را در فضای عمومی به‌وجود آورده است. در این یادداشت از سکودار به‌صورت جامع به بررسی تاریخچه فیلترینگ این پلتفرم‌ها، اظهارات مقامات مسئول، شایعات منتشرشده، تأثیرات احتمالی رفع فیلترینگ و چشم‌انداز آینده دسترسی به این سرویس‌ها در ایران می‌پردازیم.
تاریخچه فیلترینگ تلگرام در ایران
تلگرام در سال‌های اخیر به یکی از پرکاربردترین پیام‌رسان‌ها در ایران تبدیل شد. پیش از فیلترینگ، این پلتفرم حدود ۴۰ میلیون کاربر فعال در کشور داشت و ۶۰ درصد از پهنای باند اینترنت ایران صرف استفاده از آن می‌شد.
در سال ۱۳۹۷، به‌دنبال تصمیمات قضایی، دسترسی به تلگرام در ایران مسدود شد. با این حال، بسیاری از کاربران با استفاده از فیلترشکن‌ها و نسخه‌های غیررسمی همچنان به این پلتفرم دسترسی داشتند.
تاریخچه فیلترینگ یوتیوب در ایران
یوتیوب، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری ویدئو در جهان، از سال ۱۳۸۸ در ایران فیلتر شد. دلایل این فیلترینگ عمدتاً به نگرانی‌های فرهنگی، اجتماعی و امنیتی بازمی‌گردد.
اظهارات مقامات رسمی درباره رفع فیلترینگ
در بهمن ۱۴۰۳، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، در حاشیه جلسه هیئت دولت اعلام کرد که رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب در دستور کار شورای عالی فضای مجازی و وزیر ارتباطات قرار دارد و ابراز امیدواری کرد که این اقدام هرچه زودتر عملی شود.
پیش‌تر، در دی‌ماه ۱۴۰۳، دولت ایران محدودیت‌های دسترسی به واتس‌اپ و گوگل پلی را لغو کرد. این اقدام به‌عنوان نخستین گام در کاهش محدودیت‌های اینترنتی در کشور تلقی شد.
شایعات و اخبار مرتبط با رفع فیلترینگ
در هفته‌های اخیر، شایعاتی مبنی بر رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب به مناسبت ۲۲ بهمن در فضای مجازی منتشر شد. با این حال، تاکنون هیچ مقام رسمی این اخبار را تأیید نکرده است.
تأثیرات احتمالی رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب
رفع فیلترینگ این پلتفرم‌ها می‌تواند تأثیرات متعددی در حوزه‌های مختلف داشته باشد:
- اقتصادی: حمایت از کسب‌وکارهای دیجیتال و افزایش فرصت‌های شغلی در حوزه تولید محتوا.
- اجتماعی: افزایش دسترسی به منابع آموزشی و اطلاعاتی و تقویت ارتباطات اجتماعی.
- فرهنگی: تسهیل در تبادل فرهنگی و دسترسی به محتوای متنوع جهانی.
چشم‌انداز آینده دسترسی به تلگرام و یوتیوب در ایران
با توجه به اظهارات اخیر مقامات و اقدامات انجام‌شده، به نظر می‌رسد که برنامه‌هایی برای رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب در دست بررسی است. با این حال، تا زمان اعلام رسمی و اجرای این تصمیمات، این پلتفرم‌ها همچنان فیلتر باقی خواهند ماند.
در نهایت، باید منتظر ماند و دید که سیاست‌های اینترنتی در ایران به چه سمتی حرکت خواهد کرد و آیا کاربران ایرانی می‌توانند در آینده نزدیک به این پلتفرم‌ها دسترسی آزاد داشته باشند یا خیر.
تأثیرات اقتصادی رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب
فراتر از بحث‌های سیاسی و امنیتی، فیلترینگ تلگرام و یوتیوب تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد دیجیتال ایران گذاشته است. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این تأثیر، آسیب‌هایی است که به کسب‌وکارهای دیجیتال و تولیدکنندگان محتوا وارد شده است.
پیش از فیلترینگ تلگرام، این پیام‌رسان به بستری برای هزاران کسب‌وکار کوچک و متوسط تبدیل شده بود. کانال‌های فروش، خدمات مشتریان، اطلاع‌رسانی، تبلیغات و بازاریابی دیجیتال در این پلتفرم شکل گرفته بودند. برآوردها نشان می‌دهد که پس از فیلترینگ، بیش از ۱۵ هزار کسب‌وکار که بر بستر تلگرام فعالیت داشتند، دچار افت شدید درآمد یا تعطیلی شدند. بسیاری از این کسب‌وکارها ناچار شدند فعالیت خود را به اینستاگرام یا پیام‌رسان‌های داخلی منتقل کنند، اما این تغییر بستر باعث از دست رفتن تعداد زیادی از مشتریان آن‌ها شد.
در مورد یوتیوب، فیلترینگ آن نه‌تنها باعث شد کاربران ایرانی از دسترسی به بزرگ‌ترین منبع ویدئویی دنیا محروم شوند، بلکه مانعی برای تولیدکنندگان محتوای فارسی‌زبان نیز ایجاد کرد. بسیاری از مدرسان آنلاین، تولیدکنندگان محتوای آموزشی، برنامه‌نویسان و اینفلوئنسرهای ایرانی که می‌توانستند از سیستم درآمدزایی یوتیوب بهره ببرند، ناچار شدند فعالیت خود را به پلتفرم‌های محدود داخلی مانند آپارات انتقال دهند. با این حال، از نظر گستره مخاطب، مدل درآمدزایی و قابلیت‌های فنی، آپارات هیچ‌گاه نتوانست جایگزین مناسبی برای یوتیوب باشد.
از سوی دیگر، فیلترینگ باعث رشد شدید بازار فروش فیلترشکن‌ها در ایران شد. تخمین زده می‌شود که بیش از ۷۰ درصد کاربران ایرانی برای دسترسی به اینترنت آزاد از فیلترشکن‌ها و VPNها استفاده می‌کنند. این وضعیت باعث شده تا بسیاری از ارائه‌دهندگان VPN به کسب‌وکارهای پرسود تبدیل شوند و در عین حال، هزینه‌های اضافی به کاربران تحمیل شود. رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب می‌تواند این بازار را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد و مصرف فیلترشکن‌ها را کاهش داده و تجربه کاربری بهتری برای کاربران ایرانی فراهم کند.
حکمرانی اینترنت و نقش شبکه ملی اطلاعات
یکی از موضوعات مهم در سیاست‌گذاری فضای مجازی ایران، توسعه شبکه ملی اطلاعات و ارتباط آن با فیلترینگ و سیاست‌های محدودسازی اینترنت است. در سال‌های اخیر، مقامات مختلف بارها تأکید کرده‌اند که توسعه این شبکه، به معنای تقویت حاکمیت ملی بر فضای مجازی و کاهش وابستگی به پلتفرم‌های خارجی است. اما پرسش اساسی این است که آیا رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب به معنای تغییر سیاست‌های کلان کشور در این حوزه خواهد بود؟
برخی از تحلیل‌گران معتقدند که اگر دولت تصمیم به رفع فیلترینگ این پلتفرم‌ها بگیرد، احتمالاً دسترسی کاربران به نسخه‌های محدودشده یا تحت نظارت این سرویس‌ها فراهم خواهد شد. در برخی کشورها مانند چین و روسیه، پلتفرم‌های بین‌المللی تنها در صورتی اجازه فعالیت دارند که داده‌های کاربران را در داخل کشور ذخیره کرده و برخی از قوانین داخلی را رعایت کنند. به همین دلیل، برخی کارشناسان گمانه‌زنی می‌کنند که اگر تلگرام و یوتیوب در ایران رفع فیلتر شوند، ممکن است دسترسی به آن‌ها از طریق درگاه‌های خاص یا نسخه‌های کنترل‌شده امکان‌پذیر باشد.
یکی از سناریوهای مطرح‌شده در این زمینه، اجرای طرح اینترنت طبقاتی است. این طرح که در سال‌های اخیر از سوی برخی مسئولان مطرح شده، به معنای ارائه اینترنت با سطوح دسترسی متفاوت برای کاربران مختلف است. در این مدل، ممکن است برخی گروه‌ها مانند دانشگاهیان، خبرنگاران، مدیران شرکت‌های فناوری و نهادهای دولتی، دسترسی بدون فیلتر به برخی پلتفرم‌ها داشته باشند، در حالی که کاربران عادی همچنان با محدودیت‌های فیلترینگ مواجه باشند.
مقایسه با تجربه‌های جهانی در زمینه فیلترینگ و رفع محدودیت‌ها
سیاست‌های فیلترینگ و نظارت بر اینترنت تنها مختص ایران نیست و در بسیاری از کشورهای دیگر نیز اجرا شده است. اما برخی کشورها پس از مدتی، با تجدیدنظر در این سیاست‌ها، اقدام به کاهش محدودیت‌ها کرده‌اند.
چین نمونه‌ای از کشوری است که همچنان سیاست اینترنت محدود را دنبال می‌کند. دولت چین با استفاده از دیوار آتش بزرگ (Great Firewall) دسترسی کاربران به بسیاری از پلتفرم‌های بین‌المللی را مسدود کرده است. در عوض، پلتفرم‌های داخلی مانند وی‌چت، بایدو و بیلی‌بیلی به‌عنوان جایگزین‌های داخلی توسعه یافته‌اند. چین تاکنون تغییری در این سیاست ایجاد نکرده و همچنان بر کنترل کامل فضای مجازی تأکید دارد.
ترکیه یکی از کشورهایی است که دوره‌هایی از محدودیت اینترنتی را تجربه کرده است. در سال ۲۰۱۶، دولت ترکیه به دلایل امنیتی، یوتیوب، توییتر و برخی شبکه‌های اجتماعی را به‌طور موقت فیلتر کرد. اما پس از چند سال، این محدودیت‌ها به تدریج کاهش یافت و اکنون این سرویس‌ها در ترکیه بدون فیلتر در دسترس هستند.
روسیه مسیر متفاوتی را در پیش گرفته است. این کشور در سال‌های اخیر، قوانین سخت‌گیرانه‌ای را برای شرکت‌های فناوری اعمال کرده است. طبق قوانین جدید، پلتفرم‌هایی مانند گوگل، یوتیوب و فیسبوک باید داده‌های کاربران روس را در سرورهای داخلی ذخیره کنند. اگر تلگرام و یوتیوب در ایران رفع فیلتر شوند، احتمال دارد سیاست‌هایی مشابه روسیه در قبال این پلتفرم‌ها اتخاذ شود.
چشم‌انداز آینده و سناریوهای احتمالی
با توجه به شواهد و اظهارات مقامات، چند سناریو درباره آینده تلگرام و یوتیوب در ایران مطرح است:
۱. رفع فیلترینگ کامل و آزادسازی دسترسی برای عموم کاربران
در این سناریو، تلگرام و یوتیوب مانند واتس‌اپ و گوگل پلی، بدون محدودیت در دسترس همه کاربران قرار می‌گیرند. این تغییر می‌تواند نقطه عطفی در سیاست‌های اینترنتی ایران باشد، اما با توجه به سیاست‌های کنونی، احتمال وقوع آن کم است.
۲. رفع فیلتر محدود با نسخه‌های حکمرانی‌پذیر
در این مدل، ممکن است دسترسی به این پلتفرم‌ها تحت شرایط خاص فراهم شود. برای مثال، ممکن است یوتیوب تنها از طریق یک درگاه داخلی حکمرانی‌پذیر در دسترس باشد یا برخی قابلیت‌های آن محدود شود.
۳. رفع فیلترینگ برای گروه‌های خاص (اینترنت طبقاتی)
برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که یکی از گزینه‌های مورد بررسی، اجرای اینترنت طبقاتی است که دسترسی بدون فیلتر را تنها برای برخی گروه‌های خاص مانند دانشگاهیان، مدیران شرکت‌های فناوری و نهادهای دولتی فراهم می‌کند.
۴. تداوم فیلترینگ و عدم تغییر سیاست‌ها
سناریوی چهارم این است که همه چیز مانند گذشته باقی بماند و تلگرام و یوتیوب همچنان فیلتر باشند. این احتمال با توجه به عدم هماهنگی میان نهادهای تصمیم‌گیرنده و اظهارات ضدونقیض مقامات مختلف، همچنان مطرح است.
جمع‌بندی
با وجود انتشار اخبار و شایعات مختلف، هنوز هیچ تصمیم رسمی درباره رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب اعلام نشده است. برخی مقامات دولتی این موضوع را در دست بررسی عنوان کرده‌اند، اما سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی شایعات درباره رفع فیلترینگ را تکذیب کرده است.
آینده سیاست‌های اینترنتی در ایران، همچنان مبهم است و باید دید که آیا تغییری در این رویکرد ایجاد خواهد شد یا محدودیت‌های فعلی ادامه خواهد یافت.
